คุณหมอสันต์ครับ

     ผมซื้อปากกา EpiPen มาจากอเมริกาเพราะลูกสาวชอบแพ้อะไรแบบรุนแรงหายใจไม่ออกเข้าโรงพยาบาลแทบไม่ทัน ซือมาเป็นสิบ แต่เพิ่งใช้ไปอันเดียว ที่เหลือหมดอายุเสียแล้ว จะทิ้งก็เสียดายเพราะทั้งแพงทั้งหายาก ของที่ทำเองตามที่บางโรงพยาบาลในเมืองไทยผมก็ไม่ค่อยชัวร์เรื่องคุณภาพในแง่การบรรจุเพราะไม่ได้ผ่านกระบวนการผลิตที่มาตรฐานอะไร คือจะถามหมอสันต์ว่าปากกาฉีดแก้แพ้ฉุกเฉินหมดอายุแล้ว ยังจะใช้ฉีดได้ไหม

……………………………………………………………….

ตอบครับ

     ก่อนตอบคำถามขออธิบายให้ท่านผู้อ่านทั่วไปรู้จัก Epipen ว่ามันคือเข็มฉีดยาใช้แล้วทิ้งที่บรรจุยา epinephrine (adrenalin) ในรูปแบบคล้ายๆปากกาเขียนหนังสือ ใช้ฉีดฉุกเฉินด้วยตัวเองเวลาที่เกิดการแพ้อะไรก็ตามแบบเฉียบพลัน (anaphylaxis) ซึ่งจะมีอาการหลอดลมเกร็ง หอบหืดขึ้นมาทันที ทางเดินลมหายใจบวมจนหายใจไม่ออก หรือบางครั้งก็หลอดเลือดขยายตัวมากจนเวียนหัวหน้ามืดเป็นลมหมดสติ ยา epinephrine แบบฉีดนี้ ปกติจะตีวันหมดอายุไว้ล่วงหน้าไม่เกิน 18 เดือน

     ถามว่าปากกา Epipen นี้หากหมดอายุแล้วแต่เสียดายอยู่จะยังเอามาใช้ได้ไหม หรือว่าต้องทิ้งเลย ตอบว่าใจเย็นๆอย่าเพิ่งทิ้ง ยังเก็บเอาไว้ใช้ได้

     ท่านผู้อ่านอาจจะนึกในใจว่าเอ๊ะหมอสันต์นี่ชักยังไงเสียแล้ว ไปแนะนำให้คนไข้เขาเอายาหมดอายุมาใช้กับตัวเองได้ไง แถมนี่เป็นยาฉีดเสียด้วย

     เรื่องนี้เคยมีคนทำวิจัยไว้นะครับ ผมเคยอ่านเจอใน Annals of Internal Medicine ในงานวิจัยนี้เขาเอาปากกา Epipen ที่หมดอายุแล้วมากบ้างน้อยบ้างมา 40 ด้าม มาวิเคราะห์หาตัวยา epinephrine ที่ยังออกฤทธิ์ได้อยู่ว่าจะเหลือกี่เปอร์เซ็นต์ ปรากฎว่าทุกด้ามมีตัวยาที่ยังใช้การได้เหลืออยู่มากกว่า 80% แม้ด้ามที่หมดอายุไปนานถึง 4 ปีแล้วก็ตาม

     ถามว่าหากเก็บไว้นานเกิน 4 ปีจะยังใช้ได้หรือเปล่า ตอบว่าไม่ทราบครับเพราะไม่มีใครทำวิจัยไว้เป็นหลักฐาน พูดถึงตรงนี้ขอนอกเรื่องหน่อย สมัยก่อน ก่อนที่จะมีระบบรับรองคุณภาพโรงพยาบาล (HA) ในโรงพยาบาลส่วนใหญ่ไม่มีระบบตรวจสอบว่ายาทีตรงไหนหมดอายุหรือยัง ล้อเข็นฉุกเฉินเป็นจุดที่ยาเช่นยา epinephrine นี้ถูกทิ้งไว้นานที่สุด เรียกว่านานจนลืมไปเลยอย่าว่าแต่สี่ห้าปีเลย แต่ว่าสมัยนี้เรื่องอย่างนี้ไม่มีแล้ว เพราะระบบ HA บังคับให้ต้องคอยตรวจตราเอายาหมดอายุออกจากจุดเก็บยาต่างๆเป็นระยะๆ

     ถามว่านอกจากเนื้อยาจะเสื่อมไปแล้ว ยา epinephrine นี้หากเก่าเก็บจะสลายหรือเปลี่ยนไปเป็นสารอื่นที่เป็นพิษต่อร่างกายหรือไม่ ตอบว่าสารที่เป็นผลจากการสลายตัวของยานี้ไม่ว่าในร่างกายหรือนอกร่างกาย ไม่มีตัวไหนที่เป็นสารพิษครับ ทั้งนี้ไม่นับกรณีกระบอกยาแตกหรือรั่วที่อาจมีเชื้อบักเตรีปนเปื้อนเข้าไปก่อการติดเชื้อในกระแสเลือดได้นะ

     ยังมีอีกประเด็นหนึ่ง นอกจากหมดหรือไม่หมดอายุแล้ว วิธีเก็บยาก็มีผลต่อการเสื่อมของยา เช่นการทิ้งยาไว้ในรถยนต์จะทำให้ยาเสื่อมเร็วมากเพราะความร้อน การเอายาใส่ช่องแข็งก็ทำให้ยาเสื่อมเพราะความเย็น ปากกาที่ซื้อมาหลายด้ามให้เอาทะยอยออกใช้ทีละด้าม ที่เหลือเก็บไว้นอกช่องแข็งในตู้เย็นจะดีที่สุด

     สรุปว่า หากแม้นเลือกได้ ควรใช้ปากกา Epipen ที่ยังไม่หมดอายุเท่านั้นจะได้รับยาเต็มเม็ดเต็มหน่วยและปลอดภัยสูงสุด อย่าขี้เหนียวเลย แต่หากฉุกเฉินหน้ามืดมาหาปากกาที่ยังไม่หมดอายุไม่ได้ ก็ให้ใช้ปากกาเก่าหมดอายุนั่นแหละช่วยชีวิตตัวเองแก้ขัดไปก่อนได้ครับ

นพ.สันต์ ใจยอดศิลป์

บรรณานุกรม

1. Cantrell FL, Cantrell P, Wen A, Gerona R. Epinephrine Concentrations in EpiPens After the Expiration Date. Ann Intern Med. [Epub ahead of print 9 May 2017] doi: 10.7326/L16-0612