กราบเรียนคุณหมอสันต์
ผมเข้าใจว่าผมมีพยาธิตัวตืด มันออกมาขาวๆทางอุจจาระ ผมถ่ายรูปมาให้คุณหมอดูด้วย ใช่มันไหมครับ ถ้าใช่ ผมควรจะกินยาอย่างไรดี ผมไปถามร้านขายยาเขาแนะนำให้กินยา Benda สามวัน แบบนั้นมันจะโอเค.ไหมครับ ผมเข้าใจว่าผมติดมาเพราะผมกินผักสดที่ชาวสวนเอาขี้หมูขี้วัวรด ถ้าอย่างนี้ก็หมายความว่าผมควรจะต้องเลิกกินผักสดไปเลยใช่ไหมครับ หรือว่าต้องเอาเคมีอะไรล้างผัก แล้วอย่างผมนี้จะเป็นพยาธิตัวตืดขึ้นสมองแล้วชักได้ไหมครับ

…………………………………………………

ตอบครับ

     1. ถามว่ารูปที่ส่งมาให้เป็นตัวตืดใช่ไหม ตอบว่า..ใช่ครับ เป็นเหมือนเส้นก๋วยเตี๋ยวเส้นเล็กท่อนสั้นๆราวสองซม.เนี่ยแหละ ใช่เลย เป็นปล้องแก่ของพยาธิตัวตืด หลักฐานแค่นี้ก็พอที่จะวินิจฉัยได้อย่างมั่นใจแล้ว

     2. ถามว่ากินยาเบ็นด้า (mebendazole) สามวันหายไหม ตอบว่าไม่หายครับ เพราะยามีเบ็นดาโซลไม่ใช่ยารักษาพยาธิตัวตืด มันจะไปหายได้อย่างไร

     3. ถามว่าควรจะกินยาอะไรอย่างไร ผมแนะนำว่าให้ไปหาหมอให้เขาจ่ายยาให้ดีกว่า แต่ถ้าคุณดื้อดึงไม่ยอมไปและขอรู้ชื่อยาที่รักษาพยาธิตัวตืดหาย ผมก็บอกคุณได้ เพราะความรู้ทางการแพทย์มันไม่ใช่ความลับอะไร กล่าวคืองานวิจัยใหม่ล่าสุดที่ประเทศเม็กซิโกในปีนี้ได้ทบทวนผลการใช้ยามาตรฐานสามตัวที่ใช้รักษาพยาธิตัวตืดกันทั่วโลกจาก 20 งานวิจัย พบว่า

     3.1 ยา praziquantel ขนาด 10 มก./กก.น้ำหนักตัว กินครั้งเดียว รักษาพยาธิตัวตืดให้หายได้ 99.5% (ดีที่สุด) แต่ถ้าให้ขนาด 5 มก./กก. จะหายเพียง 89.0%

     3.2 ยา albendazole ขนาด 400 มก.ต่อวันนานสามวัน รักษาพยาธิตัวตืดให้หายได้ 96.4% แต่ถ้ากินครั้งเดียวจะหายเพียง 52.0%

     3.3 ยา niclosamide ขนาด 2 กรัม กินครั้งเดียว รักษาพยาธิตัวตืดให้หายได้ 84.3%

     ถ้าคุณจะซื้อยากินเองก็เอาข้อมูลนี้ไปได้เลย ยาทั้งสามตัวนี้เป็นยาที่มีความปลอดภัยมากพอควร การที่หมอสันต์แนะนำให้คนไข้ซื้อยากินเองทางอินเตอร์เน็ทนี้หมอคนอื่นอาจจะไม่เห็นด้วย แต่ผมชั่งน้ำหนักแล้วทำอย่างนี้มีข้อดีมากกว่าข้อเสีย ผมจึงทำ ใครจะว่าอะไรผมก็ว่าไปเถอะ ไม่เป็นไรครับ

     แต่ทั้งสามกรณีนี้คือวิธีรักษาพยาธิตัวตืดที่ไม่ดื้อยานะ แต่ในบางประเทศเช่นอินเดียมีพยาธิตัวตืดที่ดื้อทั้งยา niclosamide และยา praziquantel ผมเคยอ่านงานวิจัยที่หมออินเดียรักษาพยาธิดื้อยามาตรฐานด้วยวิธีเอายานอกตำราชื่อ nitazoxanide ขนาด 20 มก/กก./วัน แบ่งกินวันละ 2 ครั้งนาน 3 วัน  เขาทดลองกับคนไข้ที่มีพยาธิดื้อยา 52 คน แล้วพบว่าได้ผล 98.1% แต่ในกรณีของคุณหากกินยาสามตัวข้างต้นแล้วไม่หายอย่าไปหายาอื่นมากินเลย ให้ไปหาหมอที่รพ.เวชศาสตร์เขตร้อนที่ถนนราชวิถี กทม. ที่นั่นเขาเก่งเรื่องพยาธิดื้อยา

     4. ถามว่าติดพยาธิตัวตืดมาจากการกินผักที่เกษตรกรเอาขี้หมูขี้วัวทำปุ๋ยใช่ไหม ตอบว่าไม่ใช่ครับ ตรงนี้สำคัญ ขอพูดยาวหน่อยนะ ไข่ของพยาธิตัวตืดไม่ได้มาจากขี้หมูหรือขี้วัว แต่มาจากขี้คน พยาธิตัวตืดของคนมีสามชนิดคือชนิดที่มาจากเนื้อวัวดิบ (Taenia saginata) ชนิดที่มาจากเนื้อหมูดิบ (Taenia solium) และชนิดที่มาจากเนื้อปลาดิบ (Diphyllobothrium) ฟังให้ดีนะ ผมบอกว่ามาจากเนื้อ ไม่ได้มาจากขี้ของสัตว์ ก่อนหน้านี้ก็มีสื่อมวลชนออกข่าวโทรทัศน์หนังสือพิมพ์ครึกโครมด้วยความสำคัญผิดว่าคนกินผักสดที่เกษตรกรเอาขี้วัวขี้หมูทำปุ๋ยรดผักแล้วได้พยาธิตัวตืดจากขี้วัวขี้หมูมาโตในลำไส้ของตัวเอง ตรงนี้เป็นความเข้าใจผิดซึ่งจะทำให้เกษตรกรเสียหาย เพราะในลำไส้ของวัวและหมูไม่มีตัวแม่ของพยาธิตัวตืดทั้งสองชนิดนี้ ขี้ของมันจึงไม่มีไข่ของพยาธิทั้งสองชนิดนี้ เพราะมันเป็นพยาธิที่โตได้ในลำไส้คนเท่านั้น ภาษาหมอเรียกว่าคนเป็นที่พักพิงถาวรแต่ผู้เดียว (definitive host) ของพยาธิสองชนิดนี้ หมูและวัวเป็นแค่ที่พักพิงชั่วคราวโดยการยอมให้ตัวอ่อนของพยาธิตัวตืดที่เรียกว่าเม็ดสาคู (cysticercus) ฝังตัวอยู่ในเนื้อของมัน ฝังอยู่แบบจำศีลอยู่ในกล้ามเนื้องั้นแหละ แต่ไม่ได้โตเป็นพยาธิตัวตืดในลำไส้ของหมูหรือวัว ถ้าจะอธิบายในแง่วงจรชีวิต วงจรชีวิตของพยาธิตัวตืดมีสองวงจร 

    วงจรที่หนึ่ง คือเมื่อคนซึ่งมีพยาธิตัวตืดอยู่ในลำไส้ของตัวเองถ่ายอุจจาระที่มีไข่พยาธิตัวตืดออกไปเลอะเทอะในสิ่งแวดล้อมเช่นในน้ำห้วยหนองคลองบึงหรือตามต้นไม้ใบหญ้า เมื่อหมูหรือวัวไปกินไข่พยาธิจากอึคนเข้าไป ไข่พยาธินี้จะกลายเป็นตัวอ่อนที่แทงทะลุลำไส้ไปฝังเป็นเม็ดสาคูอยู่ในกล้ามเนื้อของหมูหรือวัวนั้น เมื่อใดก็ตามที่คนเอาเนื้อหมูเนื้อวัวนั้นไปกินแบบดิบๆหรือสุกๆดิบๆคือไม่สุกจริง ก็จะได้ตัวอ่อนนี้มาเติบโตเป็นพยาธิตัวตืดในลำใส้ของตัวเอง แล้วขับถ่ายไข่พยาธิออกไปเผยแพร่ทางอุจจาระต่อไป นี่คือวงจรที่หนึ่ง โรคที่คนเป็นในวงจรนี้เรียกว่าโรคพยาธิตัวตืดในลำไส้ (taeniasis)

    วงจรที่สอง เป็นวงจรคนกินอุจจาระของคน ซึ่งเกิดขึ้นได้ในการเอาอุจจาระคนมาทำปุ๋ยรดผักหรือในสิ่งแวดล้อมที่มีคนขับถ่ายอุจจาระเรี่ยราดบนผิวดิน ซึ่งมันก็จะลงไปในน้ำ เมื่อเอาน้ำนั้นรดผักก็จะมีไข่พยาธิติดค้างในผักได้ อีกแบบหนึ่งคือคนที่มีพยาธิตัวตืดอยู่ในท้องตัวเองอยู่แล้วกินอุจจาระของตัวเองซึ่งปนเปื้อนติดมือที่หยิบอาหารเข้าปาก ย้ำว่าแหล่งของไข่พยาธิชนิดนี้ในสิ่งแวดล้อมคืออุจจาระหรือขี้ของคนไม่ใช่ขี้หมูขี้วัว พอคนกินขี้คน ไข่พยาธินี้ก็จะไปกลายเป็นเม็ดสาคูอยู่ในกล้ามเนื้อหรืออวัยวะต่างๆของคนโดยเฉพาะอย่างยิ่งที่สมอง ทำให้เป็นโรคที่เรียกว่าพยาธิตัวตืดในสมอง (neurocysticercosis) ซึ่งเป็นคนละโรคกับโรคตัวตืดในลำไส้

     5. ถามว่าควรเลิกกินผักสดไปเลยไหม ตอบว่าไม่ควรครับ เพราะ

     ประการแรก คุณป่วยไม่ใช่เพราะกินผัก แต่ป่วยเพราะกินเนื้อสัตว์สุกๆดิบๆ กล่าวคือคุณเป็นโรคพยาธิตัวตืดในลำไส้ (intestinal taeniasis) ไม่ใช่โรคเม็ดสาคูในสมอง (neurocysticercosis) อย่าไปมั่วเอาเหตุของโรคหนึ่งไปโทษว่าเป็นเหตุของอีกโรคหนึ่ง

     ประการที่สอง ในแง่ของการป้องกันโรคเม็ดสาคูในสมอง ผักและผลไม้สดเป็นอาหารที่ดีที่สุดของมนุษย์ ส่วนอึมนุษย์ที่ปนเปื้อนมาในผักนั้นป้องกันได้ด้วยการเลือกที่มาของผักและล้างผักอย่างพิถีพิถันก่อนกิน อันที่จริงผักและผลไม้สดที่ผลิตในเมืองไทยทุกวันนี้อัตราการปนเปื้อนอึมนุษย์มีน้อยมาก การที่เกษตรกรเอาขี้หมูขี้วัวทำปุ๋ยใส่ผักนั้นไม่ได้ทำให้ผู้บริโภคเป็นโรคนี้ หนทางที่จะมีอึปนเปื้อนผักในเมืองไทยมีอยู่สามกรณีเท่านั้น คือ 

     (1) เราซื้อผักที่ผลิตมาจากประเทศอื่นที่เอาอึมนุษย์ทำปุ๋ยรดผัก 

     (2) ผักนั้นผลิตในท้องถิ่นด้อยพัฒนาขนาด ที่คนชอบอึเรี่ยราดบนผิวดินหรืออึลงน้ำ ทำให้น้ำในห้วยหนองคลองบึงละแวกนั้นเต็มไปด้วยอึมนุษย์ แล้วเกษตรกรเอาน้ำนั้นรดผัก 

     (3) เกษตรกร แม่ค้า หรือคนทำอาหาร มีพยาธิตัวตืดอยู่ในตัวแล้วเอามือที่เปื้อนอุจจาระของตัวเองไปจับพืชผักหรืออาหาร

     หากหลีกเลี่ยงทั้งสามกรณีได้ โอกาสที่จะได้กินอึมนุษย์ในอาหารก็แทบไม่มี

     6. ถามว่าควรใช้สารเคมีอะไรล้างผักจึงจะฆ่าไข่พยาธิตัวตืดได้ ตอบว่าการใช้น้ำยาแช่ผักที่นิยมกันเช่นโซเดียมไบคาร์บอเนตที่ใช้จับสารเคมีตกค้างนั้น ไม่สามารถฆ่าไข่พยาธิตัวตืดได้ การจะฆ่าไข่พยาธิตัวตืดด้วยน้ำยาเคมีนั้นต้องใช้น้ำยาโซเดียมไฮโปคลอไรท์  (1% sodium hypochlorite) และหรือไม่ก็กลูตาราลดีไฮด์ (2% glutaraldehyde) ซึ่งเป็นสารเคมีกลิ่นแรงที่เหมาะจะใช้ล้างพื้นห้องน้ำมากกว่านำมาล้างผัก ดังนั้นอย่าหวังพึ่งการล้างผักด้วยสารเคมี ไปพิถีถิถันที่การเลือกแหล่งผลิตและการล้างผักด้วยมือตัวเองอย่างพิถีพิถันดีกว่า

     7. ถามว่าแล้วอย่างคุณนี้จะเป็นโรคพยาธิตัวตืดชนิดเม็ดสาคูในสมองแล้วชัก (neurocysticercosis) ได้ไหม ตอบว่าได้..ถ้าคุณกินอึของคุณเองเข้าไป

     8. ข้อนี้คุณไม่ได้ถามแต่ผมเพิ่มให้เพราะเห็นว่าคุณจำเป็นต้องรู้เพราะมันเป็นสาเหตุการเจ็บป่วยของคุณ กล่าวคือการทำลายพยาธิตัวตืดในรูปแบบของเม็ดสาคู (cysticerci) ในเนื้อหมู เนื้อวัว เนื้อปลา มันไม่สามารถทำลายด้วยการใส่ตู้เย็นธรรมดา (4 องศาซี) เพราะแม้เย็นขนาดนั้นพยาธิเม็ดสาคูก็ยังมีชีวิตอยู่ได้นานเป็นเดือน การจะทำลายต้องแช่เนื้อไว้ในช่องแข็งที่อุณหภูมิต่ำกว่า -10 องศาซี. เป็นเวลานาน 4 วัน หรือไม่ก็เอาเนื้อนั้นมาฉายรังสีแกมม่า หรือไม่ก็เอาเนื้อนั้นมาต้มหรือให้ความร้อนจนอุณหภูมิสูงเกิน 60 องศาซี.ขึ้นไป ดังนั้น อยู่เมืองไทย หากนิยมกินลาบดิบ น้ำตก ก้อย ปลาส้ม แหนม โดยไม่ทำให้เนื้อนั้นสุกจริงๆก่อน ก็เสี่ยงที่จะได้พยาธิตัวตืดแหงๆ เพราะเนื้อสัตว์ที่ขายในเมืองไทยนี้ หากไม่ใช่เนื้อที่เตรียมส่งออกไปยังประเทศที่เข้มงวดแล้ว อย่าไปหวังว่าเขาจะเอาเนื้อนั้นเข้าห้องเย็นจนครบกำหนดก่อนเอาออกมาขายให้คุณ เพราะที่นี่ประเทศไทย ใครใคร่ค้าช้าง..ค้า ใครใคร่ค้าม้า..ค้า 

นพ.สันต์ ใจยอดศิลป์

บรรณานุกรม

1. Michelle M. Haby, Leopoldo A. Sosa Leon, Ana Luciañez, Ruben Santiago Nicholls, Ludovic Reveiz, Meritxell Donadeu. Systematic review of the effectiveness of selected drugs for preventive chemotherapy for Taenia solium taeniasis. PLOS Neglected Tropical Diseases, 2020; 14 (1): e0007873 DOI: 10.1371/journal.pntd.0007873
2.     Block, S. S. (Ed.). (2001). Disinfection, Sterilization, and Preservation (5th ed.). Philidelphia: Lippincott Williams & Wilkins.
3.     Fan, P. C., Ma, Y. X., Kuo, C. H., & Chung, W. C. (1998). Survival of Taenia solium cysticerci in carcasses of pigs kept at 4 C. The Journal of Parasitology, 84(1), 174-175.
4. Lateef M, Zargar SA, Khan AR, Nazir M, Shoukat A. Successful treatment of niclosamide- and praziquantel-resistant beef tapeworm infection with nitazoxanide. Int J Infect Dis. 2008 Jan;12(1):80-2. Epub 2007 Oct 24.