กำลังจะมีลูกในอีกสองสัปดาห์ค่ะ ตื่นเต้นมาก อยากถามคุณหมอสันต์เรื่อง stem cell มีบริษัทมาเสนอให้เก็บ stem cell ทั้งด้วยวิธีเก็บจาก cord blood กับวิธีเก็บจากรก บริษัทที่เก็บจากรกบอกว่าวิธีของเขาดีกว่า ใช้รักษามะเร็งได้ด้วย อยากถามว่าจำเป็นต้องเก็บ stem cell หรือเปล่า ต้องเก็บทั้งสองอย่างเลยหรือ มันแตกต่างกันอย่างไร มีบางคนบอกว่าไม่ต้องเก็บหรอก เอาไว้รอไปขอซื้อหรือขอใช้ของคนอื่นในธนาคาร stem cell เอาก็ได้ จริงหรือคะ

(สงวนนาม)

ตอบครับ

ประเด็นที่ 1. จำเป็นต้องเก็บ stem cell หรือเปล่า ตอบว่าถ้าใช้คำว่า “จำเป็น” ก็คงไม่ถึงกับจำเป็นหรอกครับ หมายความว่าถ้าไม่เก็บให้ ลูกของเราก็คงไม่ถึงกับจะเป็นจะตาย แต่ถ้าปรับคำถามไปหน่อยว่าจะเก็บดีไหม ตอบว่าถ้ามีเงิน เก็บไว้ก็ดีนะครับ เพราะข้อมูลปัจจุบันบ่งชี้ว่าการนำ stem cell หรือเซลต้นกำเนิดนี้ไปใช้ประโยชน์ในอนาคตยังจะมีอีกมาก ซึ่งในยุดสมัยที่ลูกของคุณโตขึ้น หากจำเป็นต้องใช้เซลต้นกำเนิดของตนเองก็จะได้มีใช้ ปัจจุบันนี้เซลต้นกำเนิดใช้รักษาโรคมะเร็งเม็ดเลือดขาว ความผิดปกติต่างๆของไขกระดูกและเม็ดเลือด และกำลังทดลองใช้รักษาโรคอื่นๆเช่น โรคพาร์คินสัน โรคอัลไซเมอร์ โรคภูมิคุ้มกันทำลายเนื้อเยื่อตนเอง, โรคหัวใจขาดเลือด, โรคเบาหวานชนิดที่ 1, โรคตับอักเสบซี. โรคข้ออักเสบรูมาตอยด์ เป็นต้น ทั้งนี้มีแนวโน้มว่าในอนาคตเซลต้นกำเนิดจะช่วยรักษาโรคเหล่านี้ได้ผล

ประเด็นที่ 2. Stem cell เก็บจาก cord blood กับเก็บจากรก ต่างกันอย่างไร แหมจะเข้าใจตรงนี้ต้องอดทนฟังแบ๊คกราวด์ของเรื่องก่อนนะ คือเซลอวัยวะต่างๆของเราเนี่ย ถ้าย้อนเวลาไปจะพบว่ามันก็คือเซลต้นกำเนิด “แปลงร่าง” หรือ differentiation มาเป็นเซลของอวัยวะต่างๆ หมายความว่าตอนเป็นเซลต้นกำเนิดนั้นไม่ได้มีหน้าตาอย่างนี้หรอก มีหน้าตาโหลๆเซอๆแบบจะแปลงร่างไปเป็นเซลอวัยวะไหนก็ได้ ในการแปลงร่างนี้ก็ไม่ได้แปลงทีเดียวจบ อาจต้องแปลงกันหลายชั่วอายุของเซล เช่นว่าแบ่งตัวครั้งนี้แปลงร่างจากเซลต้นกำเนิดดั้งเดิมไปเป็นเซลต้นกำเนิดของระบบประสาทสมอง แบ่งตัวอีกทีหนึ่งแปลงร่างไปเป็นเซลสมอง ดังนั้นเซลต้นกำเนิดเองก็ยังมีหลายรุ่น แบ่งได้หยาบเป็นสามรุ่น คือ

1. เซลต้นกำเนิดตัวอ่อน (Embryonic stem cell) นี่เรียกว่ารุ่นเก๋าสุด ตั้งแต่อสุจิผสมกับไข่แล้วเซลแบ่งตัวเป็นก้อนกลมๆเรียกว่าบลาสโตซีส (blastocyst) ยังไม่ทันฝังตัวเองกับมดลูกเลย เซลในก้อนนี้มีราวสามสิบเซลจัดว่าเป็นเซลต้นกำเนิดดั้งเดิม ซึ่งมีอนาคตที่กว้างไกล จะแปลงร่างไปเป็นเซลอวัยวะใดก็ได้ ไม่ว่าจะเป็นสมองหัวใจไตตับ รวมสองร้อยกว่าแบบแปลงได้หมด เซลแบบนี้ไม่มีใครรับจ้างเก็บเพราะมีกฎหมายห้าม นัยว่าเป็นประเด็นจริยธรรม การจะเก็บก็เท่ากับต้องฆ่าบลาสโตซีสต์ให้ตาย บาปกรรม

2. เซลต้นกำเนิดของทารกในครรภ์ (fetal stemcell) คือเซลต้นกำเนิดที่ล่องลอยอยู่ในเลือดของทารกในครรภ์ที่มีอายุไม่เกิน 12 สัปดาห์ ซึ่งเป็นระยะที่กำลังมีการแปลงร่างสร้างอวัยวะกันกันระเบิดเถิดเทิง เซลพวกนี้ก็อีกเหมือนกัน คือเล่นไม่ได้ ผิดกฎหมาย

3. เซลต้นกำเนิดของคนโตเป็นตัวแล้ว (adult stem cell) อันนี้เป็นระยะที่การสร้างอวัยวะต่างๆเสร็จแล้ว แต่ยังมีเซลต้นกำเนิดล่องลอยตกค้างอยู่บ้าง เหมือนสร้างบ้านเสร็จแล้วแต่ก็ยังมีอิฐหินปูนเกะกะอยู่บ้าง เซลพวกนี้แหละ ที่เขารับจ้างเก็บกัน คือเก็บจากเลือดในสายสะดือเด็ก (cord blood) เป็นหลัก ส่วนการเก็บจากรกซึ่งปกติถูกขว้างทิ้งไปหลังคลอดนั้น ผมทราบว่ามีรายงานวิจัยว่าเก็บเซลต้นกำเนิดจากรกได้เมื่อปีกลายนี้เอง เพิ่งมาทราบเอาจากคุณนี่แหละว่าในเมืองไทยมีคนรับจ้างเก็บแล้ว..ช่างรู้จักหากินกันเร็วดีจริงๆ

ถามว่ามันต่างกันอย่างไรระหว่างการเก็บที่สายสะดือกับที่รก ถ้าเป็นการเก็บจากเลือดตอบได้ว่าไม่ต่างกันเพราะมันก็เป็นเลือดที่วิ่งไปมาหากันและอยู่ห่างกันไม่ถึงคืบ แต่ถ้าเป็นการเก็บเอาเนื้อเยื่อรกทั้งหมดไปคุ้ยหาเซลต้นกำเนิด การเก็บจากรกก็จะได้ปริมาณเซลต้นกำเนิดจำนวนมากกว่าเก็บจากเลือดที่สายสะดือเพราะรกทั้งอันมันบะเริ่มเทิ่ม ในรายงานวิจัยการเก็บจากรกนั้นรายงานว่าเก็บได้เซลที่หลากหลายด้วย แต่บอกไม่ได้ว่าหลากหลายกว่าเก็บจากเลือดที่สายสะดือมากแค่ไหนเพราะยังไม่มีงานวิจัยเปรียบเทียบกัน แต่ประเด็นสำคัญก็คือไม่ว่าจะเก็บจากสายสะดือหรือจากรก ก็ล้วนเป็นเซลต้นกำเนิดในระยะที่คนโตเป็นตัวเรียบร้อยแล้ว (adult stem cell) ขีดความสามารถที่จะแปลงร่างไปเป็นเซลต่างๆได้สารพัดแค่ไหนก็ไม่ต่างกันเพราะเป็นเซลต้นกำเนิดระยะเดียวกัน จะให้แปลงร่างได้เก่งฟุบฟับเหมือนเซลต้นกำเนิดรุ่นก่อนนั้นเช่นของทารกระยะ 12 สัปดาห์ หรือของบลาสโตซีสต์นั้นย่อมเป็นไปไม่ได้ ดังนั้นผมจึงแนะนำว่าถ้าจะเก็บก็เก็บซะอันเดียว จะเอาบริษัทสายสะดือก็สายสะดือที่เดียว จะเอาบริษัทรกก็รกที่เดียว จะเอาของบริษัทไหนดีนั้น ข้อมูลปัจจุบันยังบอกไม่ได้จะจะว่าใครดีกว่าใครครับ

ประเด็นที่ 3. ถ้าไม่เก็บ แล้วรอไปซื้อของคนอื่นใช้จะได้ไหม ตอบว่าได้ระดับหนึ่ง แต่การใช้เซลต้นกำเนิดรักษาโรคปัจจุบันนี้ในบางกรณียังต้องอาศัยความเข้ากันได้ของเนื้อเยื่อ (HLA typing) อยู่ด้วย ถ้าไปหวังรับบริจาคหรือซื้อเซลต้นกำเนิดของคนอื่นเขาถ้าหมู่เนื้อเยื่อเข้ากับของเราไม่ได้ก็อด

นพ.สันต์ ใจยอดศิลป์

บรรณานุกรม

1. Parolini O, Alviano F, Bagnara GP, Bilic G, Bühring HJ, Evangelista M, Hennerbichler S, Liu B, Magatti M, Mao N, Miki T, Marongiu F, Nakajima H, Nikaido T, Portmann-Lanz CB, Sankar V, Soncini M, Stadler G, Surbek D, Takahashi TA, Redl H, Sakuragawa N, Wolbank S, Zeisberger S, Zisch A, Strom SC. Concise review: isolation and characterization of cells from human term placenta: outcome of the first international Workshop on Placenta Derived Stem Cells. Stem Cells. 2008 Feb;26(2):300-11.

2. Children’s Hospital & Research Center at Oakland (2009). Placenta: New Source For Harvesting Stem Cells. ScienceDaily. Accessed on September 16, 2010, at http://www.sciencedaily.com¬ /releases/2009/06/090623091119.htm